Dokument Medjunarodne krizne grupe: Crna Gora u sjenci vulkana Kriza u Crnoj Gori ocekuje se vec dvije godine, jer se Beograd protivi naporima reformski orjentisane vlasti predsjednika Mila Djukanovica da se jos vise distancira od svog federalnog partnera Srbije. Savezni predsjednik Slobodan Milosevic je stalno eskalirao pritisak na Djukanovica, ispitujuci nivo podrske NATO-a Crnoj Gori i gurajuci Crnogorce da naprave pogresan korak koji moze podriti njihovu medjunarodnu podrsku. Sva tri moguca pravca politike sa kojima je suocena crnogorska vlast, medjutim, nijesu primamljiva, svaki na na svoj nacin: * Odrzavanje referenduma o nezavisnosti Crne Gore nosi rizik radikalizovanja stanovnistva koje je jos miroljubivo podijeljeno po tom pitanju, i bilo bi maksimalna provokacija Beograda, koji zadrzava mocno vojno prisustvo u Crnoj Gori. * Odrzavanje postojeceg stanja mozda nudi bolje sanse da se izbjegne otvoren sukob sa Beogradom, ali zadrzava Crnu Goru ni na nebu ni na zemlji. Njeni prijatelji joj ne pruzaju svu pomoc koju bi mogli, zbog toga sto nije suverena; medjutim, izgledi za stvaranje sopstvenih prihoda kroz strana ulaganja ili kroz ozivljavanje turizma i dalje su taoci medjunarodne percepcije rizika. * Uspostavljanje harmonicnih odnosa sa sprskom vladom bilo bi moguce ako Milosevic ode. Medjutim, Crna Gora ne moze sebi priustiti da buducnost ostavi u nesigurnim rukama sadasnje srpske opozicije. A dok se atmosfera u Srbiji stalno pogorsava, cini se da je politicko i javno mnjenje u Crnoj Gori sve manje spremno na kompromis. Na Djukanovica se vrsi odredjeni domaci pritisak da brze krene ka odrzavanju referenduma. Medjutim, tokom svih njegovih inostranih kontakata savjetovano mu je da hoda pazljivo i da ne provocira odgovor Beograda, i on je za sada strpljiv. Sto se tice beogradskog rezima, izgleda da se on za sada zadovoljava igrom macke i misa sa crnogorskom vlascu i stanovnistvom, drzeci ih u stanju nervoze i nezvjesnosti sta mogu ocekivati. Crnogorski dvovalutni sistem – sa njemackom markom i dinarom kao legalnim sredstvima placanja – izgleda da je stabilizovao ekonomiju po cijenu nezeljene mada privremene inflacije, ali je Srbija intenzivirala svoju trgovinsku i finansijsku blokadu. Uopste gledano, situacija je krhka, i moze se rapidno pogorsati. Peti rat u raspadu Jugoslavije mozda nije daleko. Prijatelji Crne Gore treba da djeluju brzo, odlucno i ocigledno ako ovakav ishod zele izbjeci. Clanice NATO mogu pomoci Djukanovicu da razrijesi svoju politicku "trilemu" pruzanjem Crnoj Gori ekonomske podrske koju zasluzuje, ali joj je trenutno uskracena (smanjujuci percipirane prednosti nezavisnosti); povecanjem prisustva i vidljivosti medjunarodne zajednice u Crnoj Gori (davanjem politicke podrske, i povecavanjem rizika za sve one koji imaju namjeru da je napadnu); i snaznijim direktnim obavezivanjem da ce stititi bezbjednost Crne Gore, podrzavanjem te obaveze formalnim ovlascenjem NATO da zapocne vojno planiranje i odgovarajuce pokrete trupa. Ako se efikasna strategija odvracanja rapidno ne razvije i ne primijeni, medjunarodna zajednica ce ponovo prepustiti inicijativu Milosevicu i mogla bi se jos jednom na Balkanu naci u situaciji da na ubijanje i razaranje koje je moglo biti sprijeceno reaguje nakon sto se to vec desilo. Bezbjednosne preporuke 1. Clanice NATO trebalo bi da se obavezu da ce na svaki pokusaj upotrebe sile za instaliranje probeogradske vlade u Crnoj Gori naici na silovit vojni odgovor, i da to upozorenje prenesu Milosevicu javno ili privatno. 2. Sjeverno-atlanski savjet trebalo bi da formalno da zadatak vojnoj komandi NATO da planira takav odgovor, i trebalo bi da dodje do adekvatnog pokreta snaga u regionu kako bi se pokazala ozbiljnost namjere. Ekonomske preporuke 3. Predstojeca Regionalna finansijska konferencija Pakta za stabilnost jugoistocne Evrope trebalo bi da bude prilika da se u centar medjunarodne paznje stave ekonomske i finansijske potrebe Crne Gore kao i odgovor na njih. 4. Crnoj Gori bi trebalo pruziti dodatnu znacajnu podrsku finansiranju trgovinskog deficita sa inostranstvom i uopste budzeta kao i finansirati glavne infrastrukturne projekte, koji zadovoljavaju kriterijume Svjetske banke. 5. Ako medjunarodne finansijske institucije kao sto su Svjetska banka, Medjunarodni monetarni fond, Evropska banka za obnovu i razvoj ili Evropska investiciona banka, potrebnu podrsku ne mogu i nece da obezbijede zbog toga sto Crna Gora nije suverena ili zbog zaduzenosti Savezne Republike Jugoslavije, onda tu podrsku treba pruziti na bilateralnoj osnovi. 6. Ostale velike ekonomske sile trebalo bi da slijede vodeci primjer Njemacke u pruzanju investicionih garancija kompanijama koje su spremne da uloze u Crnu Goru. 7. Crnogorskoj vladi trebalo bi ponuditi asistenciju zvanicnika EU i Sjedinjenih Drzava za formiranje centra za koordinaciju pomoci kako bi se ojacali crnogorski kapaciteti za njeno primanje i poboljsala saradnja izmedju agencija. Politicke i ostale preporuke 8. U prijestonicama treba iskoristiti svaku priliku za javno izrazavanje politicke podrske Djukanovicevoj vladi u njenom otporu proganjanju i zastrasivanju iz Beograda. 9. Potrebno je uloziti veliki napor na povecanju prisustva i vidljivosti medjunarodne zajednice na terenu u Crnoj Gori, i vladinog i nevladinog. Posebno: a) treba povecati posjete Crnoj Gori na visokom nivou -ministara, zvanicnika i parlamentaraca; b) Evropska unija treba da otvori zvanicnu kancelariju u Podgorici sa stalnim osobljem, cija bi primarna funkcija bila da koordinira isporuku pomoci Evropske komisije i drzava clanica; c) Posmatracka misija Evropske zajednice treba da poveca svoje prisustvo, narocito na sjeveru Crne Gore, te da svoje nalaze objavi; d) I medjuvladine i nevladine organizacije treba ohrabriti da ucine posebne napore da odrzavaju sastanke, seminare i konferencije u Podgorici, kad god je to moguce. 10. da bi dodatno zgusnuli medjunarodno prisustvo u Crnoj Gori, vlade, agencije za humanitarnu pomoc i druge medjunarodne organizacije, koje su aktivne na Kosovu i u Bosni, treba ohrabriti da sto je vise moguce koriste Luku Bar za transfer svojih isporuka. I - UVOD Kriza u Crnoj Gori se ocekuje vec dvije godine. Od kako je prozapadni reformator Milo Djukanovic porazio saveznika predsjednika Slobodana Milosevi-ca, Momira Bulatovica na predsjednickim izborima 19. oktobra 1997. (sa najtjesnjim mogucim rezultatom), a Djukanovic i njegovi saveznici pobijedili na opstim izborima sedam mjeseci kasnije, 31. maja 1998. (puno lagodnije) neka vrsta finalnog obracuna sa Beogradom se ocekivala. Dva puta se ucinilo da je sukob neizbjezan, prvi put kada je Beograd izgleda imao namjeru da destabilizuje Djukanovicevu inauguraciju 1998, a ponovo tokom kosovskog rata kada je Djukanovic odbio da stane na stranu Srbije. Oba puta sukob je izbjegnut koncentrisanom preventivnom akcijom Zapada. Odnosi izmedju dva jugoslovenska federalna partnera nedavno su se pogorsali. Beograd u najvecoj mogucoj mjeri otezava zivot podgorickim vlastima zamrzavanjem trgovine i platnog prometa, i povlacenjem serije politickih i vojnih sahovskih poteza da bi produzavao nervozu Crnogoraca. Prijetnja silom je uvijek u pozadini, ali za sada nije bilo nasilja. Srpski nacionalizam je i dalje zilav, tako da je ponovo probudio reciprocni crnogorski nacionalizam – obrazac nametnute samodefinicije poznat iz Bosne. Ranije su razlike izmedju Crnogorca i Srbina prije bile pitanje za akademske studije nego stvar opsteg osjecaja. Novi Crnogorci sve se manje i manje identifikuju sa svojim pravoslavnim susjedima. Medjutim, buducnost Crne Gore nije samo jos jedno balkansko etnicko pitanje. Sa Djukanovicem na celu ova republika je postala susta suprotnost susjednoj Srbiji: balkanska demokratija u kojoj se politicka debata vodi otvoreno, u vladajucoj koaliciji su i predstavnici manjina, a etnicke tenzije su minimalne. Nevladine organizacije cvjetaju, postepeno izgradjujuci civilno drustvo, kompleksnije od tradicionalne balkanske hegemonije vlasti. Tretman izbjeglica je u razumnoj mjeri human i odgovoran. Iako je vrlo malo balkanskih lidera imuno na kritike, a Milo Djukanovic nije izuzetak, Crna Gora pod njegovom upravom postaje nesto kao uzor za ovaj region. Ono sto se dogadja u Crnoj Gori ima svoje znacenje na drugim mjestima. U Hrvatskoj, na primjer, jos jedna regionalna kriza znacila bi da ce se nova reformisticka vlada suociti sa gubitkom do 1,5 milijardi dolara ocajnicki potrebnih prihoda od turizma. Medjutim, vise od toga, Crna Gora je znacajna za kompletan plan medjunarodne zajednice za stabilizaciju i pluralizaciju Balkana. Sadasnja pat pozicija ne moze trajati vjecno, ali sva tri moguca pravca politike sa kojima je suocena crnogorska vlast nijesu primamljiva, svaki na na svoj nacin: * Odrzavanjem referenduma o nezavisnosti Crne Gore ili o novoj jugoslovenskoj konfederaciji, rizikovalo bi se radikalizovanja stanovnistva koje je jos miroljubivo podijeljeno po tom pitanju, a to bi predstavljalo maksimalnu provokaciju Beograda, koji zadrzava mocno vojno prisustvo u Crnoj Gori. * Odrzavanje postojeceg stanja ne nudi put naprijed. Iako je prilicno vjerovatno da bi se nastavkom sporih reformi izbjegao otvoren sukob sa Beogradom, time se Crna Gora zadrzava ni na nebu ni na zemlji. Njeni prijatelji joj ne pruzaju svu pomoc koju bi mogli, zato sto nije suverena drzava; medjutim, istovremeno izgledi za stvaranje sopstvenih prihoda kroz strana ulaganja ili kroz ozivljavanje turizma i dalje su taoci medjunarodne percepcije opasnosti dolaska u Crnu Goru. * Uspostavljanje harmonicnih odnosa sa sprskom vladom bilo bi moguce ako Milosevic ode, na bilo koji nacin. Medjutim, Crna Gora ne moze sebi priustiti da buducnost ostavi u nesigurnim rukama sadasnje srpske opozicije. A dok se atmosfera u Srbiji stalno pogorsava, cini se da je politicko i javno mnjenje u Crnoj Gori sve manje spremno na kompromis. Predsjednik Djukanovic je nekoliko puta javno rekao da 2000. mora biti godina u kojoj ce se odnosi sa Srbijom i Jugoslavijom konacno srediti. On je takodje nagovijestio da bi vise volio da izbjegne referendum ako je to moguce, i da postigne miran sporazum sa Beogradom o mogucoj konfederalnoj buducnosti. Crnogorska vlada zvanicno jos ceka na odgovor federalnih vlasti na "Platformu za redefinisanje drzavno-pravnih odnosa Crne Gore i Srbije” (uobicajeni naziv Prijedlog platforme), koju je usvojila 5. avgusta 1999. godine 1) (vidjeti napomene na kraju dokumenta - prim. red). U njoj se predlaze da dvije jugoslovenske republike budu ravnopravni partneri u konfederaciji, i u sustini imaju nezavisne odnose sa stranim drzavama. Oni koji putuju Crnom Gorom i njeni stanovnici primjecuju malo znakova postojanja Jugoslavije. Cak je i federalna vojska generalno spremna da se drzi van vidokruga. Republika vodi sopstvene poslove na nacin koji potpuno podsjeca na nacin na koji to radi nezavisna drzava. I vlast i opozicija vode politicku debatu sa domacom publikom na umu. Buducnost Crne Gore bi izazivala malo interesa van krugova specijalizovanih za medjunarodne odnose da nije jednog faktora: sposobnosti Beograda da intervenise silom, i opste bojazni da bi to dovelo do krvoprolica u Crnoj Gori, u petom ratu raspada Jugoslavije. Takav rat bi bio katastrofalan za sve umijesane, ne samo za Crnogorce. On bi pokazao da medjunarodna zajednica, a Zapad narocito, nakon deset godina pokusavanja jos nije prikupila sposobnost ili volju da sprijeci predvidljive konflikte na Balkanu. To bi pred vladu SAD stavilo novi i nezeljeni izazov liderstva u izbornoj godini. Ako dodje do sukoba, iskustvo ukazuje da ce zapadne zemlje oklijevati da posalju kopnene trupe na crnogorsku stranu, cime bi se otvorili izgledi za jos jednu Bosnu na svjetskim TV ekranima. Za vodjenje vazdusnog rata, bilo bi pozeljno formirati jos jednu koaliciju pod vodjstvom NATO, a posljednja je jedva izdrzala kosovski konflikt. Trupe KFOR-a na Kosovu bile bi sve izolovanije, a humanitarni napori bi izgubili vazan koridor snabdjevanja. Usijane glave u OVK mogle bi poceti sa naoruzavanjem Albanca u Ulcinju i Plavu. Srbija bi bila osudjena na dodatne patnje zbog cilja koji je unaprijed osudjen na propast. Cak i samom Milosevicu – koji je majstor taktike ali uvijek gubitnik na duzi rok – usmjeravanje rata u Crnu Goru ne bi donijelo dugorocnu korist: u Crnoj Gori se ima malo sta opljackati, a luka Bar bi ubrzo bila zatvorena medjunarodnom blokadom. U ovom izvjestaju se istrazuje sadasnja situacija u Crnoj Gori, ukljucujuci snagu i misljenje razlicitih domacih ucesniak. U njemu se dalje preispituju sadasnji odnosi Crne Gore sa Srbijom i medjunarodnom zajednicom, i nude neki uslovni zakljucci, uz potpuno priznanje da buducnost Crne Gore nije samo u njenim rukama. Zivot u sjenci vulkana uvijek sadrzi elemenat nesigurnosti. II - UNUTRASNJA POLITIKA: PARTIJE Tema koja odredjuje crnogorsku unutrasnju politiku je drzavnost i odnosi sa Beogradom 2). Politicke partije su rasporedjene duz jednostavne linije koju svi razumiju. Nakon izbora 1998. godine, partije u nacionalnoj skupstini zastupaju poslanici kako slijedi: LSCG (crnogorski separatisti) 5; DZB (vladajuca koalicija "Da zivimo bolje") 42 (SDP 5, DPS 30, NS 7); SNP (projugoslovenska opozicija) 29; DS/DUA (albanske partije) 2. A. Crnogorski separatisti Liberalni savez Crne Gore (LSCG) je partija koja se snazno i nedvosmisleno zalaze za nezavisnost Crne Gore. Oni traze brzo odrzavanje referenduma po tom pitanju, takodje i prijevremene izbore prije toga, a u njenoj platformi je i podrska obnovljenoj Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi protiv etablirane Srpske crkve. Najjaci su u staroj prijestonici Cetinju, ali se dobro kotiraju duz obalnog pojasa; gotovo da i ne postoje u sjevernim (sandzackim) opstinama. LSCG smatra da se javno mnjenje okrece u njihovom smjeru, jer su se radi izazivanja lokalnih izbora povukli iz koalicija sa vlastima u Herceg Novom i Podgorici – jedinim mjestima gdje drze balans vlasti u lokalnim skupstinama. Ankete pokazuju da su u pravu: LSCG je osvojio 6,29 odsto glasova na izborima 1998. godine, a najnovije nezavisne ankete pokazuju da su sada blizu 15 odsto 3). Tacno je da su najmanje srece imali 1998, ali pokusavaju da steknu maksimum politicke dobiti iz svoje sadasnje pobune. LSCG usmjerava salve kritika protiv vlade DZB na mnogim svojim konferencijama za novinare, optuzujuci ih za diktatorsku praksu (donosenje odluka van parlamenta) i pogresne procjene raspolozenja javnosti, ali su vec najavili da ce ponovo uci u lokalne koalicije nakon izbora, kada ocekuju da ce imati vise odbornickih mjesta, a samim tim i veci uticaj na dogadjaje. Ljudima sa strane ovo lici na cinicnu politicku igru, ali LSCG smatra to prikupljanjem snage za ostvarenje cilja u koji vjeruju. Jedna od namjera politike LSCG je da razdvoji Socijal-demokratsku partiju od koalicije DZB kako bi nametnula odrzavanje prijevremenih izbora iz kojih bi LSCG i SDP izasli ojacani. Lider LSCG je Miodrag Zivkovic, dok je bivsi dugogodisnji lider Slavko Perovic i dalje dobro poznata javna licnost. Jedna prijetnja ozivljavanju LSCG je sto bi neki clanovi koji smatraju da je manir rukovodstva suvise grub mogli osnovati posebnu novu liberalnu stranku na lokalnim izborima pod nazivom Liberalno-demokratska partija (LDP): prirodnu korist iz takvog razvoja dogadjaja izvukla bi koalicija DZB (lideri LSCG kazu da je disidente "kupio" DPS). B. Vladajuca koalicija Vladajuca koalicija DZB ("Da zivimo bolje") na celu sa predsjednikom ukanovicem i premijerom Filipom Vujanovicem sastavljena je od tri partije: DZB nije monolitna i svaki partner ima sopstvenu unutrasnju politiku i probleme. Raspad koalicije, koji bi vjerovatno doveo do novih izbora na kojima bi nezavisnost bila dominantna tema, nije vjerovatan, ali nije nezamisliv. Podrska koalicije u javnosti je stabilna: 49,54 odsto na izborima 1998, oko 48 odsto sada, mozda malo "curi" ka LSCG 4). Podrska koaliciji je malo veca nego za njene tri partije individualno, sto sugerise da javnost pozitivno dozivljava vladu kao cjelinu. 1. Socijal-demokratska partija (SDP) SDP je najprogresivnija od tri koaliciona partnera, sto znaci da je prozapadna, zalaze se za nezavinost i reformski je orjentisana. Stav predsjednika SDP Zarka Rakcevica o nezavisnosti puno je tvrdji od Djukanovicevog 5); a najvisi predstavnik SDP u vladi, potpredsjednik Dragisa Burzan, smatra sebe umjerenim unutar SDP, ali "jastrebom" u vladi. Rakcevic prijeti da ce SDP napustiti koaliciju DZB ako ne bude brzih koraka ka referendumu 6). Lideri SDP cesto su kritikovali koaliciono rukovodstvo sto privatizaciju ne sprovodi dovoljno brzo, i sto ne cini vise na promociji Crnogorske pravoslavne crkve. Kao i LSCG, u SDP smatraju da znaju u kom pravcu se krece debata: cini se da im podrska raste u skladu sa opstim pomjeranjem u javnom mnjenju ka otcjepljenju, i iznosi oko 10 odsto. SDP je dosla pod udar kritika LSCG da ne djeluje u skladu sa svojim uvjerenjima i da podrzava polovicne mjere. 2. Demokratska partija socijalista (DPS) DPS je partija predsjednika Mila ukanovica, glavni je stub vlade i najveca partija u koaliciji. Ona takodje predstavlja dogorocni postkomunisticki establisment, posto je predvodila sve vlade u Crnoj Gori, od napustanja jednopartijskog sistema. ukanovic je zamijenio Momira Bulatovica na celu partije 1997, cime je primorao Bulatoviceve sljedbenike da napuste DPS i formiraju sopstvenu partiju, Socijalisticku narodnu partiju (SNP). Primarni cilj DPS nije nezavisnost, vec prije prosperitet za Crnu Goru, a taj cilj nije moguc bez podrske sa Zapada i trgovine sa njim, i bez ozivljavanja turizma duz crnogorske obale. Nezavisnost bi mogla biti neophodna kao sredstvo za ostvarivanje ovih ciljeva, ali ne predstavlja politiku, sama po sebi. Za DPS bi glasalo oko 37 odsto biraca. U sadasnjoj situaciji, kada opste javno mnjenje smatra da SNP kao glavna opoziciona partija ne pobjedjuje u politickoj debati, ozbiljnija prijetnja politici postepenih i opreznih reformi DPS mozda dolazi od urgentnijih planova za nezavisnost SDP-a i LSCG-a. 3. Narodna stranka (NS) Narodna stranka nudi svoj program umjerenim proreformskim Srbima, kojima pripadaju njihovi lideri i vecina njihovih clanova i glasaca. Medjutim, od tri koaliciona partnera, NS je najslabija. U skladu sa tim upravo su pretrpjeli krizu identiteta i rukovodstva. Vec neko vrijeme njihov rejting u anketama iznosi u prosjeku jedan do tri odsto, a lideri partije prihvataju da partija nema masovnu podrsku. Kao rezultat toga, dugogodisnji predsjednik Novak Kilibarda dao je ostavku 15. februara 2000. i prihvatio novu funkciju sefa kancelarije Crne Gore u Sarajevu. Novi lider je Dragan Soc, ministar pravde u vladi DZB, koji zeli da prosiri privlacnost partije, sto moze znaciti zastupanje eksplicitnije agende umjerenih Srba sa, na primjer, ostrijom odbranom prava Srpske pravoslavne crkve. Nova NS nada se da ce privuci glasace iz SNP i srpskih nacionalistickih partija. Iako u ovome postoji potencijalna prijetnja stabilnosti koalicije, u sustini svi lideri NS izrazavaju joj lojalnost. DZB ne bi mogla vladati bez sedam poslanika NS u Skupstini, ali bi mogla prezivjeti na izborima bez dva odsto glasova NS. Izvan DZB, NS bi se suocila sa nestajanjem: nije vjerovatno da ce, za sada, "drmati camac". C. Projugoslovenska opozicija Socijalisticka narodna partija (SNP) je glavna opoziciona partija koju su formirali clanovi DPS koji su napustili partiju nakon sto je ukanovic postao lider. Oni zele da zadrze i pojacaju drzavu Jugoslaviju, a protive se svim Djukanovicevim reformama i svakoj prici o nezavisnosti. Njihov predsjednik, Momir Bulatovic, federalni je premijer, a cak i SNP ga smatra lojalnim saveznikom Milosevica i SPS 7). Medjutim SNP nije samo puki izvrsilac planova Beograda, iako se iz Beograda djelimicno finansira, a cini se da je pokusaj identifikacije interesa Crne Gore sa interesima savezne drzave sve teze zastupati. Ona nije ni uglavnom sprska partija - njeni najpoznatiji lideri su Crnogorci. Ona zastupa snazan osjecaj identifikacije i bratstva sa Srbima medju konzervativnim Crnogorcima koji seze daleko u proslost - zaista je sadasnja politicka debata u Crnoj Gori prepoznatljiv nasljednik debate "zeleni protiv bijelih" iz 1918. 9). Mnogi od njih bez sumnje smatraju Crnogorce jednom varijantom Srba 10). Njihova podrska je najsnaznija u planinskim selima na sjeveru, ali su veoma blizu koaliciji DZB u Podgorici i Herceg-Novom. Lideri SNP vole da kazu da je ova partija "pojedinacno najjaca u Crnoj Gori", iako je ta tvrdnja problematicna cak i po rezultatima iz 1998, kada je 36,1 odsto glasova otislo SNP. Nedavne ankete redovno pokazuju da njihova podrska opada i sada stoji na oko 30 odsto. Medjutim, do sada je SNP principijelno predstavljala svoje argumente, u politickom smislu dizajnirane s namjerom da osvoje glasove, a negiraju svaku potencijalnu namjernu destabilizaciju Crne Gore iz Beograda - bilo zato sto bi na tome sigurno izgubili glasove, ili sto stvarno vjeruju da se u debati moze i treba pobijediti politickim sredstvima. Njihovi glavni argumenti su da ekonomske reforme DZB ne uspijevaju da poboljsaju zivot velikom broju ljudi (sto pogadja u zicu nezaposlenih i penzionera koji ne znaju koliko su stvari lose u Srbiji) te da je DZB nepatriotska (ukljucujuci ukanovicevo propustanje da osudi vazdusne udare NATO protiv Jugoslavije 1999). Medjutim, cini se da se svi glasaci koji su razocarani vladinom perfomansom, prije pomjeraju ka LSCG nego ka staromodnom, u proslost okrenutom imidzu koji predstavlja SNP. Momir Bulatovic sada nema nikakvog ugleda izvan kruga vjernih pristalica partije. Veci dio svog vremena provodi u Beogradu, suvise tijesno je identifikovan sa Milosevicevim rezimom. Njegov prezimenjak i zamjenik Predrag Bulatovic je popularniji, a cak je i ponekad pokazao razliku u odnosu na Momira u akcentiranju nekih stvari, sto nagovjestava da se radi o promisljenijem pristupu zasnovanom na licnoj procjeni sta je dobro za Crnu Goru. Postalo je uobicajeno medju analiticarima da konstatuju da dva lidera izgleda predstavljaju razlicite partije 11). Medjutim, nikakvi znakovi unutrasnje podjele u SNP se ne pojavljuju u javnosti . D. Srpske nacionalisticke partije Ako se SNP dopada uglavnom konzervativnim Crnogorcima i Srbima, a NS progresivnim Srbima, postoje i druge partije koje pokusavaju da osvoje glasove radikalnih Srba. Procenat Srba u stanovnistvu je oko 9 odsto 12), a 1998. procenat ukupnog broja glasova koji su otisli srpskim nacionalistickim partijama iznosio je nekih cetiri odsto, tako da polovina srpskih glasaca sebe marginalizuje, dok se glavna debata vodi izmedju razlicitih frakcija ljudi koji sebe identifikuju kao Crnogorci. Interesantno je da Srbi drze disproporcionalan broj mandata u ukupnom crnogorskom politickom zivotu: od 720 mjesta u lokalnim skupstinama Srbi imaju 139 (19,3 odsto - 81 kao predstavnici SNP, 38 kao DZB i 20 kao SRS/SNS). U republickoj Skupstini 15 od 78 su Srbi (19 odsto - 11 kao DZB i 4 kao SNP). Ove cifre jasno pokazuju da politicka debata u Crnoj Gori nije uglavnom konfrontacija izmedju etnickih Srba i etnickih Crnogoraca. Umjereni Srbi se dobro osjecaju u DZB (iako je vecina njih u NS). Jednako je jasno, medjutim, da srpska populacija i politicka klasa imaju opstu tendenciju da favorizuju SNP i nacionalisticke partije - i da dijele paranoicnu ksenofobiju nekih srbijanskih Srba 13). Samo dvije srpske nacionalisticke partije mogu skupiti vise od jedan odsto glasova sirom Crne Gore - Srpska radikalna stranka (SRS) i Srpska narodna stranka (SNS). Lokalna ispostava SRS Vojislava Seselja dobila je 1,18 odsto glasova 1998, sto nije bilo dovoljno da udje u parlament. Oni su, medjutim, zastupljeni u lokalnoj vlasti u Herceg Novom, Tivtu, Andrijevici (gdje su svi odbornici svih partija ili Srbi ili neopredijeljeni) i u jos tri opstine na sjeveru. Nemaju bas primjetno prisustvo na crnogorskoj politickoj sceni, iako se Seseljevi politicki proglasi pazljivo prate u crnogorskim medijima. SNS, koja ima sjediste u Crnoj Gori, prosla je bolje od SRS 1998. godine (1,92 odsto) ali ipak nije uspjela da udje u parlament. Poput SRS, oni imaju jedan ili dva predstavnika u sest opstinskih skupstina. Predsjednik SNS Zelidrag Nikcevic nedavno je sproveo unutrasnju cistku nekoliko istaknutih licnosti, tvrdeci da "crnogorske tajne sluzbe" podmicuju clanove SNS kako bi ojacali NS. E. Albanske partije Pet mjesta u skupstini je rezervisano za malobrojnu albansku manjinu (6,57 odsto) sto predstavlja cin "pozitivne diskriminacije". Od toga, glasaci su 1998. dali tri mjesta koaliciji DZB, videci u njoj svoju najbolju sansu za Crnu Goru, u kojoj ce im biti dozvoljeno da normalno zive, a ne da se njima dominira pitanjem nacionalnosti kao sto je slucaj sa njihovim rodjacima na Kosovu. DZB ih pazljivo naziva neutralnim imenom "Albanci", dok neki lideri SNP otvoreno koriste podrugljivu rijec "Siptari", mozda u nadi da ce steci kapital na ksenofobiji u svom birackom tijelu 15). Dvije glavne albanske partije egzistiraju u prijateljskim medjusobnim odnosima. Iako one siroko podrzavaju DZB (posto je bolja nego bilo koja vjerovatna alternativa), smatraju da je poziciju Albanaca kao nacionalne manjine potrebno braniti od predrasuda i hendikepiranosti, a ljuti su na DZB zbog "kradje njihovih glasova" 1998. godine, igranjem na kartu njihovog straha od Srbije. DZB sa druge strane, prirodno, ukazuje na svoj solidan broj glasova crnogorskih etnickih manjina kao dostignuce kojim se treba ponositi, izbjegavajuci getoizaciju unutrasnje politike koja je na propast osudila Bosnu i Kosovo. Na lokalnim izborima etnicke albanske partije dobro su prosle u dvije opstine sa znacajnim albanskim zajednicama. U zabacenom Plavu drze po dva mjesta, dok u Ulcinju imaju 19 od 32 mjesta. Demokratski savez (DS) Mehmeta Bardhija drzi deset mjesta u Ulcinju, a na crnogorskom nivou imala je 1,5 odsto glasova 1998, sto je samome Bardhiju omogucilo mjesto u Skupstini. On je bivsi gradonacelnik Ulcinja, a tu funkciju njegova partija i dalje drzi. Demokratska unija Albanaca (DUA) Ferhata Dinose ima devet mjesta u Ulcinju, a na nacionalnom nivou 1,03 odsto 1998, cime je Dinosa dobio mjesto u Skupstini. Iako oni nijesu u sastavu koalicije DZB, prihvatili su ministarsko mjesto u Vladi (za zastitu manjina, koje drzi Ljuidj Juncaj). To ih ogranicava da kritikuju vlast kao sto to radi DS, ali su stavovi ove dvije partije o tretmanu Albanaca u Crnoj Gori identicni. F. Bosnjaci Poput Albanaca, Bosnjaci (obicno ih nazivaju Muslimani bez namjere da se nanese uvreda) uglavnom su 1998. glasali za DZB. U sandzackim gradovima gdje je bosnjacka populacija najbrojnija (Bijelo Polje, Rozaje, Plav) DZB je lagodno osvojila najveci broj glasova. Postoje etnicke partije koje predstavljaju Bosnjake, ukljucujuci lokalnu ispostavu bosanske SDA koja ima pet od 32 mjesta u Plavu, ali je jasno da je vecina Bosnjaka za ukanovica, i iz istog razloga kao albanski glasaci - straha od alternative. Bosnjaci (14,57 odsto stanovnistva) su nedovoljno zastupljeni u lokalnim (9,4 odsto) i republickoj (9 odsto) Skupstini, bas kao sto su Srbi previse zastupljeni. III - UNUTRASNJA POLITIKA: TEME A. Prosperitet Crnogorska privreda trpi zbog dugogodisnje izolacije i nedostatka investicija. Dolazak inostranih turista koji bi donijeli cvrstu valutu na predivne rivijere, sprjecava strah, iako su cijene apsurdno niske 16). Investitori ne dolaze zbog nesigurne buducnosti ove republike. Sposobnost domace ekonomije da stvori radna mjesta je slaba - Crna Gora ima vrlo malo sirovina, osim boksita/aluminijuma i nikad nije bila bogata zemlja. Pripeme za privatizaciju, putem vaucera ili medjunarodnog tendera, obavljaju se opreznim tempom. Sada, od uvodjenja dvovalutnog sistema (vidi naprijed) Srbija sprovodi sve ostriju trgovinsku blokadu svog federalnog partnera. Izgovor koji se daje za to je da crnogorska vlada prodaje jeftinu srpsku robu svojim susjedima (a narocito omrznutoj Albaniji) uz profit, cime zaradjuje na racun siromasnih Srbijanaca, tako da srpska vlada mora da se zastiti. SNP ovu liniju lojalno gura u medijima i parlamentu (jedna od situacija kada je covjek sklon sumnji u iskrenost njihove brige za Crnu Goru). Medjutim, od pocetka marta 2000. godine, nije dozvoljeno da bilo kakva roba za prodaju uopste udje iz Srbije u Crnu Goru. Ako je to najbolje sto Beograd moze uraditi da opravda politiku izolacije i kaznjavanja vlade u Podgorici, cini se da on bas narocito i ne mari sta misle Crnogorci. U medjuvremenu, crnogorsko stanovnistvo se osjeca siromasnim. Ono uziva dobrobit trzisne ekonomije da je roba slobodno dostupna, ali nema novac u dzepu. U cjelini, ono zato ne krivi sadasnju vladu, nakon sto su prozivjeli godine pada standarda u godinama Milosevica i Bulatovica, ali od Djukanovica ocekuju da pocne da poboljsava stanje. Otuda Djukanoviceva poruka Britancima u Londonu: kupujte nase vino, investirajte u nas, posaljite nam turiste. Ali niko ne radi nista od toga. Najefektnija SNP kritika perfomanse DZB je: "Pokazite nam ljude koji zive bolje, jer ih mi ne mozemo naci". B) Valuta Dvovalutni sistem, uveden u novembru 1999. po kojem su i DEM i jugoslovenski dinar legalna sredstva placanja, jos ne moze biti proglasen trijumfom, ali nije izazvao ni monetarni kolaps niti paniku. Ostaje kontroverzan. Savezni ustavni sud proglasio ga je neustavnim 26. januara 2000. sto je dovelo do toga da SNP zahtjeva vanrednu debatu u republickoj skupstini. Debata, koja je odlozena zbog atentata na saveznog ministra odbrane Pavla Bulatovica u Beogradu, konacno je pocela 15. februara i trajala dvije nedjelje. SNP je ukazao da je dvovalutni sistem odmah rezultirao inflacijom - i u DEM i u dinarima - i da je odsjekao Crnu Goru od njenog glavnog snabdjevaca, Srbije. Partije u vladi odgovarale su da je visoka inflacija u novembru i decembru 1999. direktan rezultat blokade iz Beograda, i da su cifre koje je koristio SNP da pokaze kako su cijene nize u Srbiji nepouzdane, jer se odnose na kontrolisane cijene koje ne odrazavaju cinjenice. Kao sto je ukazao jedan predstavnik vlade: "Mlijeko je mozda zvanicno jeftinije u Srbiji, ali mozete li ga uopste naci po toj cijeni?" Sigurno je tacno da je roba siroke potrosnje u Crnoj Gori dostupna bez ogranicenja svima koji je mogu priustiti. Posto je glavni cilj dvovalutnog sistema da odbrani stabilnost cijena u Crnoj Gori od inflatornog stampanja dinara od jugoslovenske centralne banke, nedavni priznati rast cijena predstavlja neugodnost. Medjutim, cini se da nema razloga zasto bi cijene u DM nastavile da rastu nakon sto su pronadjeni novi stabilni izvori snabdijevanja. Cini se da sadasnja inflacija u DEM predstavlja fenomen prilagodjavanja novim trgovinskim obrascima. Nakon rasta indeksa cijena od 20,8 odsto u decembru 1999, cijene u januaru 2000. porasle su za pet odsto, sto je i dalje zabrinjavajuce visoko, ali se radi o trendu u pravom smjeru. U februaru, trend je definitivno bio ohrabrujuci, sa ukupnom inflacijom od 2,8 odsto i rastom cijena u DM od samo 0,5 odsto. 17) Cijene u dinarima su drugo pitanje. Kada je dvovalutni sistem uveden, za jednu marku moglo se dobiti 17 dinara (kurs je bio 12 jos u avgustu 1999). U januaru 2000. zvanicni kurs je bio 20, a mnoge kompanije otvoreno koriste 22. Do sredine marta neki kiosci su poceli da koriste kurs 23. Posto nema uslova za deflaciju u markama, a Crna Gora je veoma zavisna od uvoza, cijene u dinarima moraju rasti. Za sada je stanovnistvo podjednako spremno da barata markama i dinarima (vecina ljudi ne zadrzava novac u dzepu dovoljno dugo da bi strahovao od pada njegove vrijednosti), a nastavak prisustva dinara je neproporcionalan u odnosu na njegovu tezinu u ekonomiji, jer se u velikom broju malih transakcija i dalje koristi - u stotinama malih radnji i kioska, vracanje kusura za novcanicu od 50 DM, na primjer, predstavlja problem. Medjutim, velike transakcije se za sada uvijek izrazavaju u DM, i ako dinar pocne da jos brze gubi vrijednost bice izbacen iz cirkulacije zbog nespremnosti ljudi da ga drze 18). Vremenom cini se da je prirodno nestajanje dinara neizbjezno, slijedeci put kojim su vec prosli Republika Srpska i Kosovo. Njemacka marka vec predstavlja oko 80 odsto novca u opticaju 19). Prije nego sto se to dogodi, vlada bi mogla jednostavno da ga ukine, posto ima dovoljno DEM u opticaju, kako bi obezbijedila potpunu zastitu od uvezene inflacije iz Srbije. To bi mogla biti jos jedna klopka, koja bi mogla isprovocirati Beograd na akciju protiv Podgorice, jer se plate i troskovi Vojske Jugoslovije placaju iz Beograda u dinarima. Ako dinar vise ne bude legalno sredstvo placanja, jugoslovenska vlada morala bi da kupuje DEM sve bezvrjednijim dinarima kako bi odrzavala jugoslovenske snage u Jugoslaviji - sto se, gledano iz ugla Beograda, ne moze tolerisati. Medjutim, na srednji rok, sile na djelu ce postepeno proizvesti isti pritisak, jer, kako dinar gubi vrijednost njegova kupovna moc se automatski smanjuje. Lijek koji SNP predlaze za ovo je ukidanje DEM i vracanje na trgovinu u dinarima sa Srbijom, daleko najvecim snabdjevacem Crne Gore. Vlada odgovara da je to otvoreno zagovaranje politike zavisnosti od Srbije, a sa stanovista Crne Gore ocigledno je razumnije kupovati na svjetskim trzistima. Izbjegavanje inflacije u DEM bice kljucna politika vlade u narednim mjesecima. C) Referendum Djukanovic je dobro razumio rizike odrzavanja referenduma o statusu Crne Gore. Pored mogucnosti da se isprovocira nasilni odgovor Srbije, postoji mogucnost da bi i sam referendum mogao polarizovati crnogorsko drustvo u tolikoj mjeri da bi mogao rezultirati nekom vrstom sponatnog unutrasnjeg konflikta. U svakom slucaju, Djukanovic ne bi sazivao referendum ako ne bude siguran da ce dobiti znacajan potvrdan glas. Naznaka u kom pravcu ide osjecaj javnog mnjenja daje nedavna anketa: 20) Jedinstvo sa Srbijom: 5,5 odsto. Jugoslavija u sadasnjoj formi: 28,0 odsto. Konfederacija (platforma DZB): 22,5 odsto. Nezavisna suverena drzava: 36,1 odsto. Ne znam: 7,9 odsto. Ako su ovi podaci pouzdani javno mnjenje ide ispred Djukanoviceve opreznosti, cak i medju njegovim pristalicama. Politicke klase idu u istom pravcu. Sama DPS je podijeljena po tom pitanju, a Djukanovic je suocen sa pritiscima iz koalicije (SDP) i izvan nje (LSCG) da krene brze i odlucnije. Medjutim, svi njegovi kontakti sa inostranim vladama mu govore da ne forsira to pitanje. Djukanovic trenutno razrjesava ovu pat poziciju davanjem maglovitih izjava da status Crne Gore mora biti razrijesen ove godine, ali izbjegava pominjanje bilo kakvih rokova. Referendum na kojem bi se ponudio direktan izbor izmedju Jugoslavije i nezavisnosti mozda bi se sada mogao dobiti 21). Medjutim, tijesna pobjeda koja bi izazvala podjele napravila bi vise stete nego dobra. Da bi rezultat bio ubjedljiv potrebno je da odnos bude nesto poput 70:30 odsto. To bi znacilo prikupljanje dosta marginalnih glasaca u granicnim podrucjima DPS/SNP. Podrska Djukanovicu ima siroku osnovu, multietnicka je i multivjerska, ali mu treba vise podrske od tradicionalnih pravoslavnih crnogorskih glasaca. Referendum ostaje opcija visokog rizika, koja bi se upotrijebila, ako bi uopste, samo kad sve drugo propadne. D) Crkve Crnogorska pravoslavna crkva je ugasena 1918, i od tada Srpska pravoslavna crkva propovijeda religiju vjernicima; ona takodje ima kontrolu nad religioznom svojinom kao sto su manastiri. Medjutim, proteklih godina obnovljena je Crnogorska pravoslavna crkva, i ima sve veci broj sljedbenika na LSCG kraju politickog sprektra. Godine 1998. na celo obnovljene crkve glasanjem naroda izabran je mitropolit Mihailo. Podrska ovoj crkvi je glavni stub platforme LSCG; oni traze ne samo njenu registraciju pod ravnopravnim uslovima sa Srpskom crkvom, vec i povratak imovine koja je predata prije 70 godina. SNP se sa entuzijazmom ukljucila u ovu debatu na strani Srpske crkve. Vlada ima vrlo malo zelje za ovom debatom, videci u njoj puno nevolja bez ocigledne nagrade, ali je to postalo jedan od nacina na koji LSCG uspjeva da se distancira od koalicije DZB i privuce radikalnu podrsku. SDP, kao i u drugim oblastima, nasla se neugodno uklijestena izmedju populizma LSCG i opreza DPS. E) Reforma izbornih zakona Visepartijska radna grupa zasijedala je tokom citavog februara 2000. i raspravljala o novim zakonima o tome ko moze birati i biti biran na izborima u Crnoj Gori. Kancelarija za demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR) Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju (OEBS) pratila je njen rad i savjetovala je. Grupa je uspjela da svoje odradi u kolegijalnog atmosferi, a nove zakone je parlament donio 14. i 16. marta uz podrsku i DZB i SNP, prevazilazenjem osnovnog neslaganja oko toga treba li svim Jugoslovenima ili samo crnogorskim drzavljanima dozvoliti da glasaju, tako sto je uveden kriterijum dvogodisnjeg prebivalista za opste izbore, a jednogodisnjeg za lokalne izbore. Vecina vremena tokom parlamentarne debate potrosena je na neuspjesan prijedlog albanskih partija da sva mjesta rezervisana za Albance treba da idu njima, a ne da budu dostupna i multietnickim partijama. F) Kriminal i korupcija Kriminal nije velika tema u domacoj politici. Crnogorci ne smatraju da zive u drustvu koje je narocito kriminalizovano. Istina, ima pitanja o korupciji na visokom nivou. U ranim danima sankcija protiv Jugoslavije, dok je opsta populacija osiromasila, pojedincima koji su imali kontrolu nad strukturama bilo je moguce da se obogate pomocu krsenja sankcija. I Momir Bulatovic i Milo Djukanovic su identifikovani kao ljudi koji su veoma dobro prosli u ranim devedesetim. U ovom trenutku nema tendencije u Crnoj Gori da se slijedi ova prica - od balkanskih politicara se ocekuje da promovisu svoje pojedinacne interese - ali je Italija, transjadranski susjed Crne Gore, vise puta protestvovala zbog operacija crnogorskih kriminalaca u Italiji i sklonista koje je Crna Gora ponekad pruzala mafijasima u bjekstvu. Velika neugodnost, bila je optuznica italijanskog suda oktobra 1999. protiv tada aktuelnog crnogorskog ministra inostranih poslova Branka Perovica za krivicna djela navodno pocinjena 1993. godine. Zbog ceste eksploatacije ovog pitanja od SNP i Beograda, Perovic je potom podnio ostavku da bi zastitio imidz vlade, iako je tvrdio da je nevin. Na druge nacine vlada cini sve sto moze da saradjuje sa Italijanima. Italijanski policajci rade sa svojim crnogorskim kolegama, a postoji i italijanski konzulat u Baru, glavnoj luci Crne Gore (i Jugoslavije). Hapsenje krijumcara cigaretama, Marija Orsa iz Napulja, u Baru 15. februara 2000. 22) broj kriminalaca uhapsenih u Crnoj Gori od potpisivanja Memoranduma o razumijevanju izmedju Italije i Crne Gore 30. septembra 1999. povecan je na 21. G) Lokalni izbori Kao sto je vec receno, LSCG je isforsirao odrzavanje lokalnih izbora u Podgorici i Herceg Novom, u uvjerenju da ce vidljivi porast podrske stranci ojacati njenu politicku platformu. Nakon sto se nekoliko mjeseci trudila da dobije na vremenu, i nakon nedavnih uvjeravanja da je zadrzala rejting u istrazivanjima javnog mnjenja, vlast je sada spremna da dozvoli izbore, koji su zakazani za 11. jun. OEBS planira da posalje posmatrace, a rezultati ce se sa nestrpljenjem ocekivati i kod kuce i u inostranstvu. Ovo takodje nosi sa sobom odredjeni rizik. Ako, kao sto izgleda vjerovatno, glavni gubitnik bude SNP, to ce poslati signal Beogradu da se debata u Crnoj Gori ne krece u njegovom smjeru. Ako SNP pobijedi, on ce zastupati stav da koalicija DZB naprosto vise ne prestavlja volju naroda i trazice hitne opste izbore, sto ce vlast, prirodno, odbiti. Ovo bi samo po sebi moglo biti izgovor za Beograd da intervenise, ako Milosevic tada bude trazio priliku za to. IV - PRIJETNJA: ODNOSI SA BEOGRADOM Na Zapadu je uobicajena predstava o Crnoj Gori kao o covjeku koji krade kost od zastrasujuceg ali uspavanog psa: koliko brzo i koliko daleko moze taj covjek stici prije nego sto se pas probudi i ujede ga? Ova slika je prepoznatljiva i Crnogorcima. Drzavni i nezavisni mediji prilicno otvoreno govore o "sukobu" koji samo sto nije poceo. Sezona borbi na Balkanu tradicionalno pocinje s proljeca posto je rizik od nevremena manji. Crnogorci ne zele konflikt, ali ovdje prije vlada atmosfera beskompromisne spremnosti nego straha. Crna Gora nije kao Bosna i Kosovo sa uglavnom bespomocnom populacijom koja je lak plijen vojnim i paravojnim napadima: ona ima do 20 hiljada lojalnih, motivisanih, obucenih i razumno dobro naoruzanih policajaca, veoma svjesnih prijetnje. Pored toga, oni bi se borili kod kuce a Crnogorci imaju visevjekovno iskustvo da se nikad ne predaju. Medjutim, Beograd bi imao na raspolaganju blizu 14 hiljada pripadnika Vojske Jugoslavije koji su vec stacionirani u Crnoj Gori, plus Sedmi bataljon vojne policije koji cini 1.000 pripadnika promilosevicevskog paravojnog personala, a takodje bi mogao da racuna i na podrsku svoje desantne brigade locirane u Nisu (sto pomaze da se objasni odlucnost Beograda da zadrzi federalnu kontrolu nad crnogorskim aerodromima). U krajnjem slucaju, u direktnoj borbi Crnogorci bi bili nadmaseni po vatrenoj moci. Medjutim, pitanje je kakva je spremnost federalne armije da se bori? Postoji jos jedna razlika u odnosu na Bosnu i Kosovo. Ovo bi bio prvi sukob pravoslavaca protiv pravoslavaca u kojem bi se borile srpske trupe. Cak i nakon iskustva iz posljednjih deset godina, tesko je zamisliti da bi vecina regruta puno uzivala u izvrsavanju vojnih operacija protiv Crnogoraca, a postoji dodatna komplikacija sto je etnicka podjela izmedju Srba i Crnogoraca maglovita. Mnogi Crnogorci istinski vjeruju da se armija nece boriti. Medjutim, cini se da ovoliki stepen optimizma nema bas pokrice - informacija od 27. februara 2000. 23) da su mnogi aktivni vojni oficiri iz Crne Gore povuceni u Srbiju i zamijenjeni "tvrdim" ljudima koji su bili na Kosovu, oko 120 njih, podigla je tenzije u Podgorici za jos jedan stepen, i to je razumljivo. Srpske ili promilosevicevske paravojne snage su poseban izvor nelagodnosti za Crnogorce. Iako su izvjestaji o ulasku srpskih paravojnih snaga u Crnu Goru uobicajeni barem u periodu od NATO bombardovanja u proljece 1999. (sto je potvrdila i crnogorska vlada, izmedju ostalih), a u zemlji sa velikim brojem policijskih kontrolnih punktova vlasti makar imaju ideju ko se kuda krece, nije jasno o kojem se broju radi 24). Medjutim, ima puno spekulacija kako se takve snage mogu upotrijebiti. Scenario o kojem najverovatnije razmisljaju vlasti u Podgorici je da ce probeogradske jedinice izvan vojne linije komande biti upotrijebljene za izazivanje nemira u cilju stvaranja utiska da je vlada u Podgorici nesposobna da kontrolise svoju teritoriju: Beograd bi onda naredio federalnoj armiji da stupi u akciju da "ponovo uspostavi stabilnost". Barem u ovom trenutku to se ne desava, a ima vrlo malo indikacija da su projugoslovenski elementi u stanovnistvu spremni da se bore (za razliku od, recimo, Srba u Bosni 1992). U ovom trenutku cini se da Beograd pokusava da pojaca tenzije bez forsiranja ovog pravca. Proteklih mjeseci, dozvoljeno je da prodju barem tri incidenta koji su mogli pruziti izgovor: odmjeravanje snaga izmedju crnogorske policije i federalnih vojnika na podgorickom aerodromu 9. decembra 1999, koje je pokazalo koliko je situacija rovita, mada nastavak nije uslijedio; suparnicke proslave pravoslavnog Bozica sljedbenika srpske i crnogorske crkve, kada se policija pojavila u velikom broju, ali je atmosfera ostala opustena; i 7. februara 2000, ubistvo saveznog ministra za odbranu Pavla Bulatovica, Crnogorca i Djukanovicevog politickog neprijatelja 25). Tako Djukanovic nastavlja da se iskrada sa koskom, ali dokle ce mu biti omoguceno da je nosi? Postoji puno klopki u narednim mjesecima koje bi mogle izazvati reakciju iz Beograda: moguci nestanak dinara u Crnoj Gori, sto bi onemogucilo isplatu zarada vojsci; gubitak podrske za SNP na lokalnim izborima, sto bi pokazalo da politicka bitka ne moze da se dobije; mozda cak i otkrice nafte ispod crnogorskih teritorijalnih voda, sto bi iznenada povecalo stratesku vrijednost male republike 26). Medjutim, do izvjesne mjere te klopke su irelevantne. Crnogorci znaju da ako Beograd zeli nevolje, iz sopstvenih razloga, izgovor uvijek moze naci. Za sada se vodi hladni rat izmedju Podgorice i Beograda i on dobija na intenzitetu. Srpska policija i carina sprecavaju protok robe izmedju dvije republike: od 3.marta 2000. granica je bukvalno zatvorena za protok robe. Medjusobni platni promet je suspendovan od uvodjenja dvovalutnog sistema u Crnoj Gori novembra 1999. Savezni ustavni sud je proglasio nelegalnim nekoliko mjera crnogorske vlade, ukljucujuci uvodjenje dvovalutnog sistema; vlada je odgovorila da, posto federalne strukture ne funkcionisu, ona ne priznaje stav suda. Ima dosta akcija iz Beograda koje bi se mogle protumaciti ili kao zauzimanje pozicija za krizu, ili samo kao potezi pionima usmjereni na povecavanje pritiska na Podgoricu - ili oboje, posto ce oportunista Milosevic gledati da iskoristi svaku prednost, koju bude smatrao da je stekao. Na primjer, ostra saopstenja Vojske Jugoslavije od 14. februara 2000. i celnika vojske i mornarice 16. marta; dvodnevno zatvaranje aerodroma u Tivtu od federalnih vlasti 14. i 16. februara; otvaranje tri predajnika na vojnoj teritoriji radi emitovanja programa beogradske televizije Crnogorcima 17. i 18. februara. (Cinjenica da je stav Beograda, ili beogradska propaganda, dostupna onima koji to zele, povecava strah od dubljih podjela medju stanovnistvom a emitovanje TV programa smatra se pripremom za scenario "destabilizacije pomocu uznemiravanja" ili "vjestackog gradjanskog rata" od cega strahuje vlada u Podgorici) 27); i reakcije na otvaranje granicnog prelaza sa Albanijom, ukljucujuci (kasnije negirano) proglasenje "drugog stepena borbene gotovosti" i podizanje, sporadicno od 27. februara, vojnog kontrolnog punkta blizu ove granice. Liberalni Crnogorci se zale zbog neaktivnosti svoje vlade povodom ovih razlicitih poteza i da politicari nemaju konzistentnu strategiju da li da odgovore ili ne. Premijer Vujanovic isao je u Beograd da razgovara sa vojnim komandantima o njihovoj aktivnosti u Crnoj Gori. Nedavno je predsjednik Djukanovic upozorio armiju da postuje federalni ustav, a ne da djeluje kao licna Miloseviceva vojska 28). Medjutim, tesko je igrati igru na ivici zileta, a Milosevic ima dugogodisnje iskustvo. Potrebno je razmotriti mogucnost da navedeni dogadjaji, ustvari nijesu karike lanca cija je namjera da se destabilizuje Crna Gora, vec jednostavno, da armija i federalne vlasti "rade svoj posao". Medjutim, nakon desetogodisnjeg proucavanja Milosevicevog metoda, vrlo malo posmatraca vjeruje u to, te svaki novi incident, tijesno se nastavljajuci na prethodni, cine to manje uvjerljivim 29). Uprkos ovakvoj pozadini, deklarisana politika crnogorske vlade je da se ona nada da ce se buduci status Crne Gore unutar Jugoslavije i njeni odnosi sa Srbijom razrijesiti putem politicke debate i sporazumom, a ne jednostranim akcijama bilo koje strane. U neugodnom polozaju izmedju sve napetijeg postojeceg stanja, i male vjerovatnoce da ce Srbija biti spremna na kompromis ili barem na razgovor o prijedlogu platforme, stoje ukanoviceve izjave da ce to pitanje biti rijeseno ove godine: odrzavanje referenduma o nezavisnosti ostaje, naravno, najveca klopka od svih. V - DOSADASNJE MEUNARODNE REAKCIJE Predsjednik Djukanovic i ministri crnogorske vlade nastavili su da intenzivno putuju u pokusaju da izgrade stranu podrsku. Ove godine Djukanovic je vec putovao u Britaniju i Njemacku, a premijer Vujanovic je boravio u visednevnoj posjeti SAD. Slovenija je veoma prijateljski nastrojena, a nova vlada u Hrvatskoj, konacno oslobodjena nacionalistickog razmisljanja, zna da joj je stabilna Crna Gora potrebna kako bi pomogla ozivljavanju ekonomije u dubrovackoj oblasti. Odnosi sa Bosnom i Hercegovinom se rapidno intenziviraju - i sa Federacijom i sa Republikom Srpskom. Granicni prelaz sa Albanijom je otvoren na Bozaju, uz prethodno navedene dramaticne posljedice. Vec pola godine, Crna Gora je vazna marsruta za snabdjevanja Kosova, a ona bi se mogla jos vise razraditi. Uopste gledano, medjunarodna klima za Crnu Goru je veoma prijateljska. Medjutim, koliko su do sada prijatelji ove republike stvarno bili spremni da urade? Podgoricki mediji revnosno izvjestavaju o svakoj naznaci medjunarodne podrske. Izjava "vodeceg britanskog komentatora" da bi NATO ponovo bombardovao Jugoslaviju u slucaju sukoba sa Crnom Gorom, nasla se na naslovnoj strani "Vijesti" 30). Nezanimljiva izjava francuskog ministra inostranih poslova Vedrina da bi "Francuska reagovala uz konsultacije sa NATO, EU i Rusijom" dospjela je na unutrasnje strane 31). Generalni sekretar NATO Dzordz Robertson, koji je govorio u Budimpesti na sastanku drzava susjeda, dospio je na naslovne strane sa upozorenjem 17. marta da Milosevic ne ugrozava Crnu Goru, iako je on odbio da sa "da" ili "ne" odgovori na direktno pitanje hoce li se NATO umijesati u moguci konflikt 32). Djukanoviceva posjeta Britaniji 25/26. januara 2000. bila je poucna jer je pokazala koliko je tesko drzavama da nadju pravi ton i sustinu u baratanju crnogorskim pitanjima. Britanci su se najvise priblizili precutnom prihvatanju crnogorske nezavisnosti 33) i bilo je puno price o investicijama, ali sve sto su Crnogorci mogli odnijeti kuci bilo je odredjeno ucesce britanskih firmi u istrazivanju nalazista nafte u Jadranu. Suocen sa istorijom razlicitih signala (ne samo od Britanije) o tome sta ce Zapad uraditi u slucaju sukoba u Crnoj Gori, Djukanovic se potrudio da izbjegne povecavanje uloga: "Crna Gora ne poziva nikog iz inostranstva niti da je hrani, niti da je brani... ona ne poziva strane vojnike, vec strane turiste..." 34) Medjutim, on se i pozalio novinarima: "Iz raznoraznih neizbjeznih razloga (medjunarodna zajednica) pokusava da uvede nepreciznost u svoje ponude za pomoc..." 35) U Podgorici je nakon posjete vladao opsti utisak da njome nije postignuto nista novo. A to je tema koja se ponavlja. A. Ekonomska podrska Obecanja za pomoc Crnoj Gori nijesu beznacajna. USAID ocekuje da potrosi oko 70 miliona dolara u 2000. godini, pored mnogobrojnih korisnih programa kojima upravlja Kancelarija za tranzicione inicijative (OTI) iz malog ureda u Podgorici. Program Evropske unije "Obnova", specijalno kreiran u bosanskom kontekstu za pomaganje nedrzavnih entiteta, dodijelio je 61 milion eura za 1998-99. za razne oblasti, od podrske budzetu do reforme poreskog sistema. Novi prijedlog EU da dodijeli 5 miliona eura za infrastrukturne projekte sada krci sebi put u Briselu. Medjutim, Crnogorci tvrde da dio ove pomoci sporo pristize i da do sada ima malo opipljivog efekta, te vjeruju da bi brze primili vise pomoci ako bi imali priznat status nezavisne drzave. Ima istinske sustine u ovoj prituzbi. Medjunarodne finansijske institucije kao sto su Svjetska banka, Medjunarodni monetarni fond, Evropska banka za obnovu i razvoj i Evorpska investiciona banka kazu da ih njihovi statuti i ustanovljena praksa (ili, u jednom slucaju, to sto SRJ nije vratila 200 miliona eura zajma) sprecavaju da dodijele sredstva ne-suverenoj Crnoj Gori. Na apele da se ucini presedan kao za Palestinu, i nedavno za Bosnu i Hercegovinu i Kosovo, odgovara se da je u ovim slucajevima bila potrebna odgovarajuca rezolucija Savjeta bezbjednosti UN. Unutar Evropske unije, finansijski zvanicnici, drzeci se pouka iz ove prakse, blokiraju napore da se povecaju sredstva za multilateralne kredite Crnoj Gori. Puno nade je ulozeno u Regionalnu finansijsku konferenciju Pakta za stabilnost jugoistocne Evrope koja ce se odrzati u Briselu 29-30. marta 2000: posebno u podrsku za dva kljucna infrastrukturna projekta, tunel na autoputu Bar - Podgorica i poboljsanje vodovoda u turistickim regionima na obali. Medjutim, prema svim raspolozivim dokazima u ovom trenutku, nikakva podrska nece doci od bilo koje multilateralne institucije, a do sada nije bilo obecanja znacajne bilateralne podrske koja bi to kompenzovala. Nedavna odluka njemacke vlade da obezbijedi 40 miliona DEM investicionih garancija njemackim kompanijama koje ucestvuju u crnogorskim infrastrukturnim projektima nece biti od puno pomoci ako ne bude sredstava da se ovi projekti zapocnu. U ovom trenutku, sva ova ambivalentnost, ili nesto jos gore, medjunarodne zajednice podgrijava argumente onih koji pozivaju na brze poteze ka nezavisnosti Crne Gore. Neki humanitarni zvanicnici tvrde da crnogorske male javne sluzbe vec imaju problema sa svojim kapacitetima da apsorbuju i podijele pomoc koja dolazi - za sto bi ocigledno rjesenje bila ponuda da se finansira administrativni centar za pomoc, nesto kao Stub IV UNMIK-a na Kosovu. S obzirom na ne bas impresivnu transatlantsku saradnju u podjeli pomoci u proslosti, u takvom centru bi trebalo da ucestvuju i zvanicnici i EU i SAD, da bi on bio efikasan. B. Politicka i srodna podrska Medjunarodno prisustvo u Crnoj Gori, i stalno i privremeno, nedovoljno je prema balkanskim standardima. Postoji nekoliko desetina humanitarnih i politickih nevladinih organizacija. Par vlada imaju konzulate; ostale redovno dolaze u posjete. OEBS ima malu kancelariju, zajedno sa nekim agencijama UN, a Posmatracka misija Evropske zajednice (EMMM) radi svoj uobicajeni posao pisanja izvjestaja koji suvise malo ljudi vidi. EU ima malo prisustvo, ali ne i zgradu koja bi se mogla identifikovati. Predstavnici SAD i drugih dodju i odu, ali zadrzavaju veoma nizak profil. Bilo je malo politickih ili zvanicnih posjeta na visokom nivou - ona evropskog komesara za spoljne poslove Krisa Patena je primjetan nedavni izuzetak. Malo medjunarodnih konferencija, seminara i sastanaka se odrzava u Podgorici. Ako postoje razlozi za "zgusnjavanje" - jacanje i vidljivost - opsteg medjunarodnog prisustva, kao demonstracije Crnogorcima da nezavisnost nije potrebna da bi se obezbijedila "medjunarodnija" buducnost, i Beogradu da je medjunarodna zajednica ozbiljna o svom angazmanu u Crnoj Gori, onda ti razlozi jos nijesu imali puno uspjeha u glavnim prijestonicama. C. Vojna podrska Sto se tice bezbjednosti, dosije hvatanja u kostac medjunarodne zajednice sa stvarnoscu u Crnoj Gori, takodje nije bas impresivan. Uprkos znacaju ukanovicevog politickog izazova Milosevicu; uprkos nacinu na koji se Crna Gora pojavljuje kao jedan vid uzora za one koji zele da vide pojavu demokratski i ekonomski reformistickih vlada na Balkanu (mozda cak ukljucujuci i sadasnju srpsku opoziciju); i uprkos velikoj krhkosti sadasnje bezbjednosne situacije u Crnoj Gori - nema dokaza bilo kakvog istinski sistematskog razmisljanja u glavnim zapadnim prijestonicama o tome kako odvratiti sukob izmedju Beograda i Crne Gore i kako reagovati ako on izbije. Mnogo puta, obicno privatno, ukanovic je upozoren da ne izaziva konflikt, a narocito da ne raspisuje referendum o nezavisnosti. U drugom pravcu, iako je u jednom broju javnih izjava Beograd upozoren da ne zapocinje nevolje - najostrija od njih vrhovnog komandanta NATO Veslija Klarka - vlade su generalno okolisile, a sigurno do sad nijesu bile spremne da odu tako daleko da se eksplicitno obavezu da ce grantovati bezbjednost Crnoj Gori, da ce silovito odgovoriti u slucaju da dodje do pokusaja zbacivanja vlade 36). Cini se da je njihov stav da se nadaju da nijedna strana nece pozurivati izbijanje krize, da ce konflikt nekako biti izbjegnut, i da ce ovo pitanje eventualno samo od sebe nestati. Ne moze se pretvarati da pitanje takve obaveze nije bez teskoca, bilo konceptualne bilo prakticne prirode. Nikad nije lako definisati pojedinacan "okidac" koji treba da proizvede odgovor silom, prirodu i mjeru sile koje treba upotrijebiti, i sta ce biti izlazna tacka misije - ali to tesko da je razlog sto NATO saveznici jos nijesu spremni da daju zadatak svojoj vojnoj komandi da se bavi ovim pitanjima. Medjutim, ovdje postoji i pocetni konceptualni problem koji je makar dijelom razlog sto se jedan broj vlada usteze cak i od razmatranja preuzimanja bezbjednosne obaveze. Sustina ovog pitanja je u sljedecem: ako Beograd pokusa da zbaci crnogorsku vladu, to bi se lako moglo desiti napadom relativno malog obima na vladine zgrade, komunikacione centre i ljudstvo: mozda nece biti velikog gubitka zivota, i zbog specificnog etnickog karaktera Crne Gore, mozda ne bi doslo do krsenja ljudskih prava - a narocito etnickog ciscenja - ni blizu onom obimu koji je vidjen u ranijim Milosevicevim napadima. Ako to bude slucaj, mozda nece biti istog relativno jednostavnog opravdanja za medjunarodnu intervenciju silom u "unutrasnjim" stvarima, sto je stvar evoluirajuceg medjunarodnog prava. Medjutim, postoje ubjedljivi argumenti za odrzavanje integriteta Crne Gore protiv napada iz Beograda, bez obzira na koji nacin Milosevic manevrisao da ga opravda. Za pocetak, ustavna pretpostavka da je Crna Gora i dalje dio druge drzave nema istu ubjedljivu snagu, s obzirom na nedavnu balkansku istoriju, koju moze imati na drugim mjestima 37). Treba uzeti u obzir i da je Milosevic optuzeni ratni zlocinac, na osnovu cijeg se dosijea jednostavno ne moze pretpostaviti da nece pociniti velika krsenja ljudskih prava, ukljucujuci i manjinske Bosnjake i Albance u ovom slucaju. Medjutim, izvan toga, njegova pobjeda u Crnoj Gori imala bi ozbiljan negativan uticaj na kredibilitet ubrzanja napora medjunarodne zajednice da uspostavi odrzive multietnicke demokartije na drugim mjestima na Balkanu. Kontekst znaci sve, a u sadasnjem krhkom kontekstu - kada se od toliko mnogo njih trazi da napuste svoje nacionalisticke aspiracije, a narocito savez sa sadasnjim beogradskim rezimom ili podrsku njemu, i kada toliko mnogo zavisi od kredibiliteta privrzenosti medjunarodne zajednice zavrsetku procesa stabilizacije - Crna Gora zaista postaje veoma specijalan slucaj. Kako Beograd tumaci razlicite signale i nedostatak jasnoce u stavu Zapada? Milosevic se dobro "preskartao" oko Kosova, u vrijeme kada je medjunarodna zajednica nakon Rambujea bila jasno opredijeljena da nesto uradi na Kosovu u puno vecoj mjeri nego sto je ona sada to u Crnoj Gori. Sjecanje na to iskustvo mora da ga makar tjera da razmisli prije nego sto jos jednom pritisne dugme krize. Cak i do sada date ambivalentne izjave i okolisenja, imaju svoju upotrebu kao sredstvo odvracanja. Milosevic zna da zapadne demokratije sporo reaguju, ali da one udare snazno kada se odluce da djeluju silovito. Prilicno je vjerovatno da ce, ako Milosevic udari na Crnu Goru, nekoliko kljucnih NATO saveznika naci da su razlozi za silovit odgovor ubjedljivi. Teskoca je u tome sto, sve dok se njihove vlade, kao sto je to slucaj do sada, ne bave pitanjem sta ce ustvari uraditi u tom slucaju - sve dok izbjegavaju rizike i odgovornosti izlazenja sa jasnim i ostro definisanim stavom odvracanja - oni pojavu konflikta za koji se nadaju da ce izbjeci cine puno vise vjerovatnim. Nazalost, jasno je da medjunarodna zajednica, iako je njen glavni prioritet da izbjegne jos jedan rat na Balkanu koji bi doveo do jos jedne humanitarne katastrofe i testirao njeno krhko jedinstvo, nije spremna da preduzme korake potrebne za odvracanje od takvog konflikta. Prema tome, dosadasnje rekacije medjunarodne zajednice svode se na sljedece: U teznji da "zadrze poklopac" na Balkanu, nasuprot odvracanju od konflikta kao cilja kome su neprestano tezili bez vidljivog uspjeha tokom citavih devedesetih, inostrani prijatelji Crne Gore pozivaju ukanovica da premnogo ne provocira Beograd, da ne pozuruje pitanje nezavisnosti, a sigurno da ne odrzava referendum. Time se ukljucuju u nelagodnu pravnu odbranu postojece Savezne Republike, za koju prakticno niko ne misli da ima dugorocnu buducnost. Medjutim, u isto vrijeme, zato sto ni oni ne zele da provociraju Jugoslaviju i zapocnu novi rat, ambivalentni su u svom stavu prema nedefinisanom statusu Crne Gore, i ne nude pomoc koju mogu ponuditi suverenom savezniku. To povecava pritisak na ukanovica da izadje sa boljom definicijom statusa Crne Gore. Paradoksalno je sto stav zapadnih zemalja prema Crnoj Gori (tesko se to moze nazvati politikom) cini vise a ne manje vjerovatnim da ce referendum, sa svim svojim rizicima, biti na kraju odrzan. VI - ZAKLJUCCI I PREPORUKE Predsjednik ukanovic i njegova vlada operisu u okrutno teskoj politickoj situaciji, koja im pruza male sanse, ako one uopste postoje, da pronadju zadovoljavajuci put naprijed. Mogu se sigurno identifikovati neke privlacnosti u glavama jednog broja crnogorskih politickih lidera raspisivanja referenduma o buducnosti Crne Gore. To bi okoncalo neizvjesnost, mozda natjeralo prijatelje Crne Gore da prihvate ishod ako bi afirmativan glas bio dovoljno ubjedljiv, i otvorilo put za puno ucesce u medjunarodnim strukturama sto bi znacajno pomoglo Crnoj Gori da prevazidje probleme tranzicije ka trzisnoj ekonomiji. Sklanjanjem pod kisobran Partnerstva za mir NATO-a, zemlja bi dozivjela povratak turista i investitora i imala sansu da ekonomski cvjeta. Talas euforije kod kuce takodje bi vjerovatno obezbijedio izbornu buducnost koaliciji "Da zivimo bolje" i odrzao je na okupu. Ovaj ruzicasti scenario predstavlja politicki stav SDP i LSCG. Medjutim, sve ovo je visoko rizicna, kao i izuzetno optimisticna politika, zbog razloga koji su poznati i izazivaju depresiju, i odnose se na reakciju Beograda. To bi bilo uradjeno protiv poznate politike i direktnog savjeta svih najmocnijih prijatelja Crne Gore. Pomisao na Crnu Goru, napustenu od njenih saveznika u dobru, ali ne i u zlu, po sistemu "rekli smo vam", sa uhapsenim visokim vladinim zvanicnicima dok jugoslovenske trupe sprecavaju ulaz u vladine zgrade u Podgorici, nocna je mora koja sputava zelju vlasti da brze vuce poteze. Vlada jasno preferira sporazum putem pregovora na bazi Prijedloga platforme, te Srbiju i Crnu Goru u konfederaciji ravnopravnih ustavnih cinilaca. Platforma pokazuje da se ukanovic angazuje u konstruktivnoj diplomatiji i da je otvoren za dijalog i komprimis. Ako bi se to moglo ostvariti i primijeniti, to bi Crnoj Gori donijelo boljitak ne manje vrijedan od nezavisnosti, dok bi nekakvi radni odnosi sa Beogradom bili uspostavljeni, a opcija nezavisnosti bi ostala za neko buduce vrijeme. Nazalost, Beograd ne pokazuje nikakve znake da je spreman da igra ovu igru. Nikad nije ni bio - Prijedlog platforme od pocetka je u sebi imao odredjenu uzaludnu nadu da se okolnosti mogu promjeniti u Beogradu. A inicijativa ostaje u rukama Milosevica - odredjena zrtva politicke prednosti koju neizbjezno nosi sama upotreba pristupa zasnovanog na dijalogu. A. Ekonomska podrska Politicki razlog za davanje novca vladi u Podgorici je da se narodima na Balkanu demonstrira da je demokratski pluralizam put za sticanje medjunarodnog ugleda i buduceg prosperiteta. Negradjivanje uspjesnih je najbolja "sargarepa" Zapada za ohrabrivanje drugih. U ovom smislu, velikodusna politika prema Crnoj Gori je u skladu sa naporima koji se sada ulazu prema Hrvatskoj i (manje uspjesno) prema Bosni. Novac vec pristize, narocito iz programa EU "Obnova" i od SAD. U ovom trenutku on se prvenstveno koristi za podrsku budzetu - narocito za pomaganje u otklanjanju posljedica trgovinske blokade zavedene od Srbije - i za nastavak ekonomskih i socijalnih reformi. To moze crnogorsku privredu uciniti efikasnijom, ali posto je dosad malo otislo na razvoj infrastrukture, ona ce ostati siromasna. Ovo objasnjava zasto Vlada Crne Gore toliko polaze na predstojecu donatorsku konferenciju Pakta stabilnosti. Razocarenje na konferenciji ojacalo bi argumente ukanovicevih protivnika da je Zapad darezljiv na rijecima, ali ne i u pruzanju stvarne pomoci. Ako multilateralne institucije ne mogu ili nece da obezbijede potrebnu pomoc, bice potrebno da bilateralni donatori premoste taj jaz. Crna Gora je suocena sa potpunim restruktuiranjem svojih trgovinskih obrazaca, sto je vec donijelo iznenandnu tranzicionu inflaciju. Ako je poruka da ona ne moze dobiti zajmove Svjetske banke, IMF, EBRD ili EIB osim ako ne bude samostalna drzava, kakav zakljucak mozemo ocekivati da ce Crnogorci izvuci iz ovoga? Mnogi su vec izvukli ocigledan zakljucak. Ne moze se ocekivati da ce privatne investicije biti glavna masina za razvoj Crne Gore sve dok postoje ozbiljne politicke prijetnje buducnosti Crne Gore. Medjutim, vlade mogu i trebalo bi da ohrabruju ucesce stranih investitora u glavnim projektima, davanjem garancija za rizik kakve je ponudila njemacka vlada. B. Politicka i srodna podrska Ucestalost posjeta Podgorici na visokom nivou pomaze da se izgradi pozitivan imidz medjunarodnog angazmana. Tako bi i snaznije stalno medjunarodno prisustvo pomoglo da se prenese ohrabrujuci utisak solidarnosti. To bi takodje podiglo uloge intervencije, iz ugla Beograda, posto bi svako ugrozavanje stranih drzavljana bilo uzeto ozbiljno u prijestonicama. Vise medjunarodnih vozila na putevima (i manje policijskih provjera) 38) pomoglo bi da se ublazi atmosfera tenzija. Organizacije kao sto je Posmatracka misija Evropske zajednice mogle bi da povecaju svoje prisustvo, narocito na sjeveru, a mozda i da ostvare veci uticaj objavljivanjem svojih nalaza. Evropska unija trebalo bi da otvori zvanicnu kancelariju sa stalnim osobljem, cija bi adekvatna funkcija mogla biti - kao prosirenje njene sadasnje aktivnosti na terenu - da koordinira isporuku pomoci Evropske komisije i drzava clanica. Iako ce neke zemlje oklijevati da se probiju kroz pravna pitanja skopcana sa tim, uspostavljanje konzulata moglo bi uslijediti, pored nekoliko vec prisutnih kao sto je italijanski i (upravo najavljeni) makedonski. I medjuvladine i nevladine organizacije trebalo bi ohrabriti da ucine specijalne napore kad god je to moguce da odrzavaju sastanke, seminare i konferencije u Podgorici. Svo ovo "zgusnjavanje" prisustva medjunarodne zajednice moglo bi doprinijeti stvaranju atmosfere "sve je normalno" - ne kao lijeka za nestabilnost vec kao prepreku protiv nje. Nije na posljednjem mjestu privlacnost Crne Gore medjunarodnoj zajednici kao tranzitnog pravca. Ona nudi prolaz izmedju Bosne/ Hrvatske i Kosova/Makedonije. Luka Bar i marsruta prema sjeveru preko Berana nudi alternativni put na Kosovo zakrcenim makedonskim pravcima. Sa druge strane svako ko je koristio marsrutu od Rozaja do Peci zna da vec ima problema zbog postojece gustine saobracaja: kad padne snijeg teski kamioni ne mogu proci, blokirajuci put satima ili danima, a cak i ljeti saobracaj bi bio veoma spor. Bice potrebna pomoc da se on poboljsa. Postoji alternativni put, iz Murina do Peci koji bi se mogao otvoriti, ali ce biti potrebno da se presvuce za upotrebu u svim vremenskim uslovima. Eventualno, jednosmjerni sistem Rozaje - Pec i Pec - Murino bio bi efikasniji nego sadasnji; cak i sada, sistem po kojem bi se saobracaj odvijao na marsruti Pec - Rozaje 12 sati, a potom Rozaje - Pec tokom drugih 12 sati smanjio bi zagusenje saobaracaja. UNMIK na Kosovu bi mogao dodatno pomoci otvaranju ove marsrute prikupljanjem i objavljivanjem informacija o troskovima i vremenu potrebnom pri korstenju marsruta kroz Crnu Goru i Albaniju u poredjenju sa marsrutom Grcka - Skoplje - Kosovo, tako da bi agencije imale bolju informaciju na kojoj bi zasnovale svoje logisticke odluke. C. Vojna podrska Bas kao sto je postojanje "zgusnutog" civilnog medjunarodnog prisustva na terenu privlacno i kao gest podrske i kao oblik odvracanja od napada, isto tako postoji privlacnost u postojanju vojnog prisustva bez agresivne sposobnosti ili namjere, u skladu sa iskustvima misije preventivnog rasporedjivanja UNPREDEP u Makedoniji. Medjutim, za svaku misiju UN bila bi potrebna rezolucija Savjeta bezbjednosti, za koju u ovom trenutku, ocigledno, nema konsenzusa, a postoje i prepreke za NATO ili necije druge operacije: drzave brinu o postizanju saglasnosti o statusu tih snaga (ponovo pitanje suvereniteta), a druge su zabrinute sto njihovim drzavljanima nedostaje kapacitet za odgovor u ovoj situaciju, te da mogu postati taoci u slucaju da izbije sukob. Druga forma odvracanja, ali ne-agresivnog vojnog prisustva, bila bi da KFOR i SFOR koriste Bar kao luku snabdijevanja a put Sarajevo - Pec kao medjusobnu vezu. Medjutim, pored upravo pomenutih ostalih teskoca, komandantima NATO bila bi potrebna naredjenja kako da reaguju u slucaju da Vojska Jugoslavije pokusa da omete - makar i sa jednom rampom na putu - pokrete stranih snaga na jugoslovenskoj teritoriji. U takvim slucajevima granica izmedju podrske Crnoj Gori i direktnog provociranja Beograda je nejasna. NATO bi u sustini izazivao Milosevica da ostvari svoju prijetnju, a on je u proslosti pokazao da takve igre smatra neodoljivim. Biti spreman da se bori za Crnu Goru ako bude potrebno je veoma razlicita stvar od zametanja kavge zbog nje. Svako pitanje vojne podrske Crnoj Gori putem snabdjevanja oruzjem - a nema sumnje da bi oklopno naoruzanje bilo dobrodosao dodatak kapacitetima policijskih snaga da se odupru napadu poput puca - iskljuceno je embargom na oruzje Savjeta bezbjednosti UN. 39) Prema tome, pitanje vojne podrske svodi se na pitanje da li treba preuzeti bezbjednosnu obavezu prema Crnoj Gori. Kao sto je vec rasravljeno, nista nalik na ovo do sad nije stiglo, iako je dato mnogo uopstenih upozorenja 40).Prvo pitanje koje treba postaviti je da li bi NATO saveznici ili bilo koji od njih bili spremni da vojno intervenisu da spase Crnu Goru od primjene sile Beograda? Odgovor je (iako se u to ne moze biti potpuno uvjeren) mozda bi, posto su primjeri Bosne i Kosova jos svjezi, a sve sto Crnu Goru cini specijalnim slucajem, vaznim za uspjeh kompletne njihove balkanske politike, dovoljno je jasno u glavama politickih lidera. Ulog bi bio narocito visok u SAD u izbornoj godini: iako odlazeci predsjednik ne bi zelio da dodje do americkih zrtava, on isto tako ne moze priustiti da svoju administraciju izlozi optuzbama da je politika suzbijanja i eventualnog zbacivanja Milosevica propala. Da li bi, potom, NATO saveznici bili spremni da svoju namjeru da intervenisu ucine jasnom prije nego sto se za to ukaze potreba, u namjeri da sprijece da se takva potreba stvarno pojavi? To je sustina ovog pitanja, kao sto je to cesto slucaj kada se razgovara o sprecavanju konflikta. S obzirom na nacin na koji je Milosevic ispipavao situaciju u ovim prvim mjesecima 2000. i na nacin na koji njegova percepcija zapadnih reakcija mora biti faktor u njegovim racunicama, potpuno je logicno vjerovati da bi sada upucena kredibilna prijetnja mogla smanjiti vjerovatnocu potrebe da se ona ispuni. Zasto se onda NATO saveznici ustezu? Prvo, zbog sopstvenih podjela i sjecanja na to kako je Kosovo gotovo podijelilo Alijansu prosle godine. Drugo, zbog zabrinutosti njihovih pravnika da su odnosi izmedju Beograda i Podgorice prema medjunarodnom pravu unutrasnje pitanje Jugoslavije - shvatanje koje bi Milosevic volio da vidi javno izreceno. Trece, razmisljanje da su prethodne vojne intervencije izgledale opravdano tek kao odgovor na masovna krsenja ljudskih prava. Cetvrto, politicka procjena mnogih vlada da ce biti manje politicki opterecene na domacem terenu ako budu reagovale na balkanske konflikte nego u slucaju da prikupe odlucnost da ih odvrate. Realnost je da su jedino SAD dovoljno uticajne da ubijede saveznike da sprijece konflikt u Crnoj Gori upozoravanjem Milosevica da ce NATO vojno intervenisati ako on pokusa da smijeni ukanovicevu vladu. Iako ne treba potcjenjivati paralizu politike do koje moze doci u medjuagencijskom procesu u Vasingtonu, i dalje je duboko razocaravajuce sto se do politike Evropske unije teze dolazi nego do politike nacionalnih vlada - i sto to cesto proizvodi neefikasnu i nejaku politiku - ali za sada je to politicka zivotna cinjenica. Po pitanju "unutrasnjeg" karaktera borbe izmedju Beograda i Podgorice u ovom trenutku, situacija mnogo vise podsjeca na onu kada velika drzava prijeti maloj, nego sto lici na unutrasnji problem drzave koja funkcionise. Savezna Republika Jugoslavija postoji jedino u njenoj vojsci (koja je u sustini posrbljena) i u nekoliko institucija pod potpunom kontrolom jednog federalnog partnera. Iako masovne zloupotrebe ljudskih prava tek treba da se dogode, situacija se dovoljno razlikuje od obicnog slucaja secesije da bi se moglo opravdati pravljenje izuzetka od principa. Dosije raspada Jugoslavije daje mocne argumente da se Crna Gora smatra jos jednim u seriji slicnih slucajeva koji sezu jos od Slovenije 1991, pri cemu je, u svakom od njih, medjunarodna zajednica prihvatila nezavisnost separatistickih djelova bivse Jugoslavije. Crna Gora vec mnogo vise lici na drzavu nego sto je to bio slucaj sa Bosnom i Makedonijom pocetkom devedesetih. Sigurno je da Djukanoviceva vlada moze pasti zbog sopstvenih unutrasnjih slabosti potpomognutih lukavom propagandom Beograda i SNP. Ona moze izgubiti podrsku ako se ekonomsko stanje ne poboljsa. Medjutim, u ovom trenutku najvjerovatnija prijetnja vladi je namjerna destabilizacija dirigovana iz Beograda. Sve vlade koje zele i stabilnost i demokratski pluralizam na Balkanu treba da podrze "eksperiment Djukanovic" - sto znaci ne Djukanovica licno, vec integritet Crne Gore kao drustva koje samo sobom upravlja po prihvatljivim medjunarodnim pravilima. NATO saveznici trebalo bi da se obavezu da ce na svaki pokusaj koriscenja sile za instaliranje probeogradske vlade u Crnoj Gori biti odgovoreno vojnom silom. Hoce li ta obaveza biti prenijeta javno ili privatno, pitanje je procjene samih vlada. Precizna priroda te obaveze ne treba da bude indentifikovana. Ona bi mogla da bude u obliku vazdusne blokade nad citavom Jugoslavijom i promisljenog gadjanja komandnih i kontrolnih sistema Beograda. Medjutim, to bi bilo pitanje u prvom redu za vojnu komandu NATO, koju bi Sjevernoatlatnski savjet trebalo da formalno zaduzi da planira adekvatan odgovor. Neki odgovarajuci pokreti snaga u regionu bili bi korisna demonstracija ozbiljnosti saveznika. Niko ne zeli jos jedan rat na Balkanu. Poenta je da eksplicitna politika odvracanja NATO-a kakva je ovdje predlozena, upravo mogla biti potrebna cijena da bi se on izbjegao. Alternativa tome je ponovni Kasandrin kompleks: premalo uradjeno prekasno, a nagradjivani novinari biljeze katastrofu. Zapadne vlade dobro znaju sta se desava u Crnoj Gori, i dobro razumiju prijetnju. Sklone su da pomognu, ali su naisle na poznati problem da medjunarodna zajednica jednostavno nema strukture pomocu kojih bi odgovorila na krize koja joj bas ne eksplodiraju u lice. Crna Gora, kao i nesrecni primjer Kosova prije nje, sljedeci je slucaj testiranja sposobnosti NATO da sprijeci a ne da samo sa zakasnjenjem reaguje na konflikte na Balkanu. Podgorica/Vasington/Brisel, 21. mart 2000. NAPOMENE 1. Momir Bulatovic je tvrdio da je federalna vlada zaista odgovorila - negativno - i nema razloga da se vjeruje da to nije njen stav. Medjutim, ukanovic se i dalje javno nada drugacijem, boljem odgovoru: on zna da nije vjerovatno da ce ga dobiti, ali za sada njegova politicka pozicija zavisi od odrzavanja ovakvog stava. 2. "Odredjujuca tema" nije neophodno i najvaznija. Zaposljavanje vjerovatno vise znaci Crnogorcima od nezavisnosti. Medjutim, "odredjujuce pitanje" je ono koje oznacava granice izmedju politickih grupacija, i predstavlja pozadinu svih debata. 3. Anketa objavljena februara 2000, zasnovana na podacima iz decembra 1979, Centra za ljudska prava i demokratiju - Podgorica (CEDEM). Ovdje koristene brojke nijesu one koje su navedene u anketi vec su uprosjecene da bi se zanemarili odgovori "neodlucan" i "necu glasati" na koje otpada 25 odsto odgovora u objavljenim podacima. 4. Anketa objavljena februara 2000, zasnovana na podacima iz decembra 1979, Centra za ljudska prava i demokratiju Podgorica - CEDEM, sa istim amandmanom - i tako za sve druge reference u ovoj anketi. U anketi objavljena cifra za koaliciju bila je 36 odsto. 5. Rakcevic smatraju jastrebom cak i unutar SDP, ali se njegov rejting u anketama dobro drzi. 6. Posljednji put u intervjuu Radiju Montena (Niksic), 14. februar 2000. 7. Niti oni smatraju ovo losim. U parlamentarnoj debati 15. februara 2000. predstavnik SNP (Momcilo Vucetic) izjavio je da smatra Milosevica jednim od najvecih ljudi ovog vijeka. 8. Mada je pripadnik tvrde linije u SNP Zorica Tajic - Rabrenovic, govoreci u parlamentu 18. februara 2000, igrala na etnicku kartu izjavom (protiv NS) da je "srpsko glasacko tijelo u Crnoj Gori vec odlucilo da je njegov predstavnik SNP". A Predrag Bulatovic je odbio da odgovori na pitanje o svom etnickom identitetu u istoj debati. 9. Jedan koristan uvod u pozadinu sadasnje scene pruza Le Montenegro dans les Crises Yugoslaves, L. Bouchebouba, College of Europe, 20 May 1999, dostupan na http://bok. net/balkans. 10. Odredjena fluidnost u etnickoj identifikaciji nije neuobicajena na Balkanu. Razvoj "makedonskog identiteta" tokom posljednjih 100 godina pokazuje kako se situacija i dalje mijenja. 11. Za primjer vidi ICG, Montenegro Briefing, 19. avgust 1999. Nekoliko anti-SNP govornika tokom kljucne parlamentarne debate o dvovalutnom sistemu od 15-23. februara 2000. snazno forsiralo ovaj argument. Ovo objasnjava zasto je usputna opaska Predraga Bulatovica da "SNP se nece protiviti nezavisnoj Crnoj Gori ako to bude uradjeno na demokratski nacin" dospjela na naslovnu stranu "Vijesti" 18. februara 2000. 12. Statisticki godisnjak Republike Crne Gore 1999, baziran na popisu iz 1991. Cak i uprkos kontekstu fluidnog nacionalnog identiteta, cini se razumnim da se upotrebe ove cifre, izvedene iz sopstvene samo-indentifikacije ispitanika, kao osnova za analizu. 13. Anketa CEDEM-a (vidi napomenu 3) sugerise da bi srpski glasaci sada glasali: 68 odsto za SNP, 20 odsto za DZB i 12 odsto za "ostale" (iskljucujuci LSCG, nula odsto). Snaga nacionalistickih partija ("ostalih") mozda je nedovoljno zastupljena jer oblasti u kojima su jake nijesu bile ukljucene u anketu - nema potvrdjenih razloga da se vjeruje da nacionalisti gube na snazi. 14. Dan, 5. mart 2000. Dan je list SNP. Uopste gledano, ostatak stampe ne daje prostor SNS. 15. U anketi CEDEM (vidi napomenu 3) 50 odsto SNP ispitanika ima "veoma nepovoljno" misljenje o Albancima, iako su Amerikanci, Britanci i Njemci prosli gore. Samo 12 odsto pristalica DPS ima "veoma nepovoljno" misljenje o Albancima - iako je u ovom slucaju ovaj procenat veci nego o bilo kojoj drugoj etnickoj ili nacionalnoj grupi. 16. Podaci o broju nocenja u Crnoj Gori za 1998. (statisticki godisnjak 1999.) interesantno su stivo: Srbi 3.500.086, Rusi 138.639, Bosnjaci 100.571, Njemci 24.030, Norvezani 20.337, Italijani 13.879. Smjestaj u privatnim kucama navodno je dostupan za samo sest DEM na noc. Neiskorisceni kapaciteti za deviznu zaradu su vidljivi sami po sebi. Medjutim, kratkorocni izgledi su sumorniji nego ikad: koliko ce Srba moci da priusti, ili kojem ce broju njih biti dozvoljeno, da putuje na obalu ovog ljeta. 17. Zvanicni podaci, "Pobjeda" 19. februar 2000. i "Vijesti" 18. mart 2000. 18. Ruzicasti scenario, po kojem bi se elemenat deflacije mogao postici placanjem za dinarsku robu u jacanju DEM, iskljucen je jer beogradska vlada to moze sprijeciti kontrolom cijena i kolicine roba koje ulaze u Crnu Goru. 19. Naravno da se sve ovo nije dogodilo od novembra 1999. Kao i svuda na Balkanu, DEM je bila nezvanicna valuta u Crnoj Gori vec nekoliko godina - kao sto su govornici u parlamentarnoj debati od 15-23. februara 2000. ukazali, protiveci se predlogu SNP da se ona ukine. 20. CEDEM, februar 2000, podaci iz decembra 1999, vidi napomenu 3. 21. U anketi CEDEM-a postavljeno je upravo ovakvo pitanje a rezultati su 45,4 odsto za, 37 odsto protiv, a 17,6 odsto neodlucno. To je bila svakako najpopularnija opcija o kojoj vrsena anketa, ukljucujuci platformu i odrzavanje postojeceg stanja. 22. "Vijesti", 17. februar 2000. 23. "Pobjeda", 27. februar 2000. 24. Prijeteci , Vojska Jugoslavije izdala je saopstenje 14. februara 2000. negirajuci da ima paravojnih jedinica u Crnoj Gori ("Vijesti", 15. februar 2000.) DPS je odgovorio da je brojni Sedmi bataljon vojne policije u sustini "paravojna i partijska formacija, koju cine ekstremisti SNP" ("Vijesti", 17. februar 2000.). Price o nagomilavanju tih snaga i dalje cirkulisu, pri cemu Crnogorci sada tvrde da je oko 2.000 "paravojnika" stacionirano u Crnoj Gori. 25. U nekim crnogorskim krugovima, imenovanje generala Dragoljuba Ojdanica za Bulatovicevog nasljednika shvaceno je kao proglasenje Miloseviceve neprijateljske namjere. 26. Nafta samo sto nije pronadjena vec gotovo 30 godina, ali je trijumfalni naslov u "Pobjedi" 13. februara 2000. (slaba ponuda vijesti nedjeljom) sugerisao da je britanska istrazivacka firma imala ohrabrujuce rezultate. 27. Ako se propagandni rat stvarno intenzivira Crnoj Gori ce mozda biti potrebna pomoc da se protiv nje bori. Po principu "lovokradice koji postao lovocuvar" Vlada Republike Srpske mozda je u mogucnosti da ponudi savjet koji bi bio od pomoci. Jedan kreativni pristup mogao bi biti da TV Crne Gore reemituje vijesti iz Beograda sa komentarom, tako da gledaoci mogu sami donijeti sud o obje strane argumenta. 28. Intervju Studiu B, prenesen u "Pobjedi", 14. mart 2000. 29. Vojska je zaista negirala da je povecala svoju borbenu gotovost a 28. februara 2000. izdala je saopstenje koje je zvucalo gotovo pomirljivo, ali je jasno stavila do znanja da albansku granicu smatra i dalje zatvorenom, u skladu sa saveznim zakonom. Tu je u pravu, a njena pozicija u Crnoj Gori nije ugodna. Provokacija Beograda ili samo neusaglasena agenda? Porota jos zasijeda. 30. 29. januar 2000. 31. Izvjestaj od 8. februara 2000, dan nakon atentata na Bulatovica u Beogradu. Vedrin je u to vrijeme bio u posjeti Moskvi, tako da mu Crna Gora nije bila glavno pitanje na umu, (novinska agencija Beta). 32. (Novinska agencija Beta). 33. "Hoce li Crna Gora ici putem nezavisnosti stvar je njenih gradjana", britanski ministar inostranih poslova Robin Kuk, kako ga citira "Pobjeda", 26. januar 2000. 34. "Pobjeda", 26. januar 2000. 35. Ibid 36. Upozorenja Milosevicu su redovna ali maglovita. Na primjer, pored vec navedenih generalnog sekretara NATO Dzorza Robertsona i francuskog ministra inostranih poslova, vidi americki sekretar za odbranu Vilijam Koen 1. decembra 1999: "Milosevic mora znati da bi za njega bio veliki problem ako u Crnoj Gori planira ista slicno Kosovu". (Dojce Pres Agentur); Britanski ministar inostranih poslova Robin Kuk 26. januara 2000: "Obavezali smo se na podrsku demokratskim snagama u Crnoj Gori a i sami imamo velike ekonomske interese u Crnoj Gori. Ako zbog toga predsjednik Milosevic pazljivo nagadja prije nego sto ista dalje pocini u Crnoj Gori, onda mislim da je to za dobro i Crne Gore i Britanije". (vebsajt FCO); americki drzavni podsekretar za politicka pitanja Tomas Pikering 31. janura 2000. u Tirani: "Spremni smo da cvrsto stanemo protiv svake vojne akcije Milosevica u regionu (Rojters); i americki drzavni sekretar Medlin Olbrajt 19. febrauara 2000. u Zagrebu: "Bezbjednost Crne Gore je u interesu SAD" (Montenafax), i 10. marta u Sarajevu nakon susreta sa ukanovcem: "Bezbjednost citavog regiona je nasa briga ukljucujuci i Crnu Goru" (Bijela kuca). Recnik vrhovnog komandanta NATO Veslija Klarka bio je ostriji ali ne i precizniji, npr. 9. decembra 1999: "Milosevicu je jasno stavljeno do znanja da ne bi trebalo, i da se ne smije mijesati u crnogorske procese" (CNN), i posljednji put 13. marta: "NATO ce uraditi ili nece uraditi stvari koje treba ili ne treba da uradi onako kako to bude smatrao u odredjeno vrijeme... kao sto sam javno rekao, Milosevic bi trebalo da bude veoma svjestan sposobnosti NATO" (Rojters). 37. Ovo pitanje je dalje razradjeno u zakljucnom odjeljku. 38. Dokumenta analiticara ICG provjeravana su pet puta tokom jednog trocasovnog putovanja od Podgorice do Ulcinja. Nijedno putovanje se ne moze obaviti a da vas ne zaustave makar jednom, a cesto se cini da policija namjerno trazi neko minorno neslaganje u dokumentima da bi izrekla novcanu kaznu. Hrvati i Bosanci su odavno napustili ovu praksu nasumicnog maltretiranja vozaca. 39. Rezolucija Savjeta bezbjednosti Ujedinjenih Nacija 1160 (1998). 40. Vidi napomenu 36.

Preveo: Mihailo JOVOVIC

Foto: VIJESTI